ལེགས་སྦྱར་རྩོམ་རིག་ལོ་རྒྱུས་གནད་བསྡུས།

ལེགས་སྦྱར་རྩོམ་རིག་ལོ་རྒྱུས་གནད་བསྡུས།

 

སྔོན་འགྲོའི་ངོ་སྤྲོད།

 

དུས་རབས་༡༧པར། གཟོད་ནུབ་ཕྱོགས་པའི་ཁྲོད་ནས། དམིགས་བསལ་གྱིས་འགྲུལ་སྐྱོད་བྱེད་མཁན་དང་ཡེ་ཤུ་ཆོས་སྤེལ་བ་དག་གིས་རྒྱ་གར་གྱི་སྐད་ཡིག་གི་སྐོར་ལ་རྒྱུས་ལོན་བྱུང་། ༡༦༥༡ལོར། ཨབྷྲ་ཧམ་ཪོ་གྷར་(Abraham Roger)ལགས་ཀྱིས་བྷ་ཏྲྀ་ཧ་རི་སྟེ་འཕྲོད་བྱེད་བཟང་བོའི་སྙན་ངག་ཁག་ཅིག་ཕོར་ཆུ་གྷོལ་གྱི་སྐད་དུ་བསྒྱུར་ནས་དཔར་སྐྲུན་བྱས། ༡༦༩༩ལོར། འཇོ་ཧན་ཨར་ནེ་སྠ་ཧན་ཀྴ་ལེ་ཌན་(Johann Ernst Hanxleden)ལགས་རྒྱ་གར་དུ་སླེབས་ནས་ལེགས་སྦྱར་སྐད་ཅུང་ཟད་སྦྱངས་ཏེ་ཡུ་རོབ་ཀྱི་སྐད་དུ་ལེགས་སྦྱར་གྱི་བརྡ་སྤྲོད་སྐོར་གྱི་དེབ་ཅིག་བརྩམས་པ་དེ་ལྟ་ནའང་། དེབ་དེ་དཔར་མེད། འོན་ཀྱང་། ཕྲ་ཕའོ་ལིན་ནོ་དི་བྷར་ཐོ་ལོམ་སི་(Fra Paolino De St Bartholomes)ཡིས་དེ་ལ་ཁུངས་གཏུགས་ཤིང་། བརྩམས་ཆོས་གལ་ཆེན་འགའ་ཞིག་མཛད་པའི་ཞོར་དུ། ལེགས་སྦྱར་གྱི་བརྡ་སྤྲོད་ཀྱི་དེབ་གཉིས་ཀྱང་མཛད། བར་རེན་ཧེ་སྛིན་(Warren Hastings)གྱི་དབང་འཛིན་གྱི་སྐབས་སུ། བི་བཱ་དཱ་རྞ་བ་སེ་ཏུ་(विवादार्णवसेतु)ཞེས་པ་སྟེ་རྩོད་པ་རྒྱ་མཚོའི་ཟམ་པ་བགྱི་བའི་གཞུང་དེ་རྩོམ་སྒྲིག་བྱས་ཤིང་།  ༡༧༧༦ལོར། གྷན་ཏོ་(ཧིན་རྡུ)ལུགས་ཀྱི་ཁྲིམས་(A Code of Gentoo Law)ཞེས་པའི་མིང་ཐོག་ནས་དེབ་དེ་དབྱིན་སྐད་དུ་དཔར་སྐྲུན་བྱས། དེའི་ལོ་དགུའི་རྗེས་ལ། ཆ་ལི་སི་བིལ་ཁིན་སི་(Charles Wilkins)ཡིས་ལེགས་ལྡན་ནག་པོའི་གླུ་དབྱིན་སྐད་དུ་བསྒྱུར་ལ། ཁོང་གིས་ཕན་པའི་མན་ངག་དང་མ་ཧཱ་བྷཱ་ར་ཏར་འབྱུང་བའི་བྱ་ལེན་མ་མངོན་པར་ཤེས་པའི་སྐོར་གཉིས་ཀྱང་དབྱིན་སྐད་དུ་བསྒྱུར།  ཡུ་རོབ་པ་རྣམས་རྒྱ་གར་གྱི་རྩོམ་རིག་སྐོར་ལ་དོ་སྣང་འདྲེན་མཁན་གཙོ་བོ་ནི་བི་ལིམ་འཇོན་སི་(William Jones)ཡིན། སྤྱི་ལོ་༡༧༨༩ལོར། ཁོང་གིས་ནག་མོ་ཁོལ་གྱི་བྱ་ལེན་མ་མངོན་པར་ཤེས་པའི་ཟློས་གར་དབྱིན་སྐད་དུ་བསྒྱུར་ཏེ་དཔར་སྐྲུན་མཛད། ནག་མོ་ཁོལ་གྱི་བརྩམས་ཆོས་གྲགས་ཅན་བྱ་ལེན་མའི་དབྱིན་འགྱུར་གྱི་རྗེས་ལ་འཇོར་ཇི་ཕོར་སི་ཋིར་(Georg Forster)ལགས་ཀྱིས་བརྩམས་ཆོས་དེ་ཉིད་འཇར་མན་སྐད་དུ་བསྒྱུར་བས་ཧེར་ཌར་(Herder)དང་གྷིར་ཐེད་(Goethe)ལྟ་བུའི་ཐུགས་སྣང་ཡང་དྲངས་པར་བྱས། ཡང་འཇོན་སིའི་ཐུགས་མོས་ལ་བརྟེན་ནས་ནག་མོ་ཁོལ་གྱི་དུས་ཚིགས་བསྡུས་པའི་ལེགས་སྦྱར་དཔར་མའང་སྤྱི་ལོ་༡༧༩༢ལོར་པར་སྐྲུན་མཛད། འཇོན་སིའི་འགྱུར་གསུམ་པ་ནི་ཤེད་ཀྱི་ཆོས་ཞེས་པ་སྟེ། དེ་ནི་རྒྱ་གར་གྱི་གནའ་བོའི་རྩོམ་རིག་བརྩམས་ཆོས་གལ་ཆེན་ཞིག་ཡིན། འཇོན་སིའི་རྗེས་ལ་ཧན་རི་ཐོ་མ་སི་ཁོལ་བྷྲོ་ཀ་(Henry Thomas Colebrooke)ལགས་ཀྱིས་རྒྱ་གར་སྲོལ་རྒྱུན་མཁས་པས་མཛད་ཅིང་ལེགས་སྦྱར་སྐད་དུ་བཞུགས་པའི་བརྩམས་ཆོས་དག་གཞིར་བཞག་ནས་ཧིན་རྡུ་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་ཆོད་གན་དང་རྒྱུད་འཛིན་སྐོར་ཞེས་པའི་དེབ་ཅིག་མཛད་པར་མ་ཟད།ཁོང་གིས་འཆི་མེད་མཛོད་དང་། སྐབས་བརྒྱད་པ་དང་། ཕན་པའི་མན་ངག་དང་། དེ་བཞིན་སྲིད་སྒྲུབ་རི་བྲག་པའི་སྙན་ངག་ལ་སོགས་པར་ཡང་ཞུ་སྒྲིག་མཛད། རྒྱ་གར་དུ་ཕེབས་ནས་ལེགས་སྦྱར་ལ་སྦྱང་བརྩོན་མཛད་པའི་དབྱིན་ཇི་བ་གཞན་ཞིག་ནི་ཨ་ལེགས་ཟན་ཌར་ཧ་མིལ་ཋོན་(Alexamder Hamilton)ཡིན་ཏེ། ཁོང་སྤྱི་ལོ་༡༨༠༢ལོར་དབྱིན་ལན་དུ་ལོག་པའི་ལམ་བར་དུ་དབྱིན་ཇི་བ་གཞན་ཞིག་དང་ལྷན་དུ་ཕེ་རི་སིར་ནོ་ཕོ་ལོན་བྷོ་ན་ཕར་ཏེ་(Napoleon Bonaparte)ཡི་བཀའ་རྒྱའི་འོག་བཙོན་དུ་ཚུད།  བཙོན་དུ་བཞུགས་པའི་སྐབས། ཧ་མིལ་ཋོན་ལགས་ཀྱིས་ལེགས་སྦྱར་སྦྱོང་བར་སྤྲོ་སེམས་ཁོལ་བའི་ཡུ་རོབ་པའི་མཁས་པ་འགའ་སྐྱེད་སྲིང་མཛད་ཅིང་། དེ་ལ་ནུབ་ཕྱོགས་ནས་ལེགས་སྦྱར་གསར་དུ་རྙེད་པ་ཞེས་གྲགས། ཁོང་གི་སློབ་མ་ཁྱད་དུ་འཕགས་པ་ཞིག་ནི་འཇར་མན་གྱི་མཁས་པ་དང་སྙན་ངག་པ་ཕྲི་ཌ་རི་ཆ་ཞ་ལེ་གྷལ་(Friedrich Schlegel)ལགས་ཡིན་ལ། ཁོང་གིས་བླ་ན་མེད་པའི་བརྩམས་ཆོས་རྒྱ་གར་གྱི་སྐད་དང་ཤེས་རབ་ཀྱི་སྐོར་ལ་དཔྱད་པ་ཞེས་པའི་དེབ་གྲགས་ཅན་དེ་མཛད། བརྩམས་ཆོས་འདིས་གཤིབ་བསྡུར་དང་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ཐབས་ལམ་ཆེས་ཐོག་མར་སྤྱད་པར་ངོས་འཛིན་བྱེད་ཅིང་། དེར་ར་མ་ཎའི་གཏམ་རྒྱུད་དང་། ལེགས་ལྡན་ནག་པོའི་གླུ། དེ་བཞིན་ཤེད་ཀྱི་ཆོས་དང་རྒྱ་གར་གྱི་གནའ་བོའི་བརྩམས་ཆོས་གཞན་འགའ་ཞིག་ལ་སོགས་པའི་འཇར་འགྱུར་ཡང་བཞུགས་པ་ཡིན། ཕྲི་ཌ་རི་ཆ་ཞ་ལེ་གྷལ་ལགས་ཀྱི་སྤུན་མཆེད་ཡིན་ལ། སློབ་དཔོན་ཆེན་མོ་ཨེ་ཨེལ་ཆེ་ཟི་(A.L.Chezy)ཡི་སློབ་མ་ཡིན་པའི་ཨཽ་གྷ་སྛ་བི་ཧེམ་བོན་ཞ་ལེ་གྷལ་(August Wilhelm von Schlegel)ནི་ཕ་རིན་སི་བ་ལེགས་སྦྱར་ཞིབ་འཇུག་པ་དང་བོ་ཡིན། ཁོང་གིས་གཤིབ་བསྡུར་སྐད་ཡིག་རིག་པའི་སྒང་ལ་ཕྱག་རྗེས་མི་དམན་པ་ཞིག་བཞག་པར་མ་ཟད། བརྩམས་ཆོས་ཞུ་སྒྲིག་དང་ལོ་ཙཱ་ལ་སོགས་པ་མཛད་དེ་ལེགས་སྦྱར་ཞིབ་འཇུག་གི་ཕྱོགས་ལ་རམ་འདེགས་མི་དམན་པ་གནང་། ཁྲི་སྛིན་ལ་སེན་(Christian Lassen)ནི་ཞ་ལེ་གྷལ་ལགས་ཀྱི་སློབ་མའི་གྲས་ཀྱི་གཅིག་ཡིན་ལ། རྒྱ་གར་གྱི་ཤེས་རིག་ལ་ཐུགས་མོས་ཧ་ཅང་ཆེ། གཤིབ་བསྡུར་སྐད་ཡིག་རིག་པའི་རིག་ཚན་འདི་ནི་ཕི་རན་ཟི་བྷོབ་(Franz Bopp)མཆོག་གིས་གསར་དུ་སྲོལ་བཏོད་པ་ཡིན་ལ། ཁོང་ནི་སློབ་དཔོན་ཆེན་མོ་ཆེ་ཟི་ལགས་ཀྱི་སློབ་མ་དང་ཨཽ་གྷ་སྛ་བི་ཧེམ་མཆོག་དང་དུས་མཉམ། བྷོབ་མཆོག་གིས་གཞན་ཡང་རྣམ་དབྱེའི་རྣམ་གཞག་ཅེས་པའི་དེབ་ཅིག་བརྩམས་པ་དང་། ར་མ་ཎའི་གཏམ་རྒྱུད་དང་མ་ཧཱ་བྷ་ར་ཏ་ལས་ལོ་ཙཱ་མཛད་དེ་ལེགས་སྦྱར་རྩོམ་རིག་ཞིབ་འཇུག་ལ་ལག་རྗེས་ཆེན་པོ་བཞག་ཡོད། ཁོང་གི་ལེགས་སྦྱར་བརྡ་སྤྲོད་ཀྱིས་འཇར་མན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་ལེགས་སྦྱར་ཞིབ་འཇུག་གི་ཕྱོགས་ནས་བགྲོད་ལམ་བཤངས་པའི་མཛད་རྗེས་ཡོད།  བྷོབ་ཀྱི་བརྩམས་ཆོས་ཁྲོད་གཤིབ་བསྡུར་སྐད་ཡིག་རིག་པ་དང་འབྲེལ་བའི་རིགས་རྒྱ་གར་གྱི་མཚན་ཉིད་རིག་པའི་ཕྱོགས་ལ་མོས་པ་ཟབ་པའི་བི་ཧེམ་བོན་ཧམ་བྷོལ་ཊ་(Wilhem von Humboldt)ལགས་ཀྱིས་གོ་བདེ་བའི་ངང་ཇེ་རྒྱས་སུ་བཏང་། ད་དུང་འཇར་མན་པ་གྲགས་ཅན་ཞིག་ཡོད་པ་ནི་ཕྲི་ཌ་རི་ཆ་རུ་ཁེརྚ་(Friedrich Ruckert)ལགས་ཏེ། ཁོང་གིས་ཐུགས་མོས་གནང་ས་ནི་རྒྱ་གར་གྱི་སྙན་ངག་གི་ཕྱོགས་ཡིན།

དུས་རབས་༡༩བའི་མགོ་སྟོད་དུ། ལ་ཊིན་སྐད་དུ་བསྒྱུར་བའི་ཕན་པའི་མན་ངག་གིས་འཇར་མན་གྱི་མཚན་ཉིད་རིག་པ་བ་རྣམས་ལ་དམིགས་བསལ་གྱིས་སྤྲོ་བ་འཕེལ་དུ་བཅུག། ཞེ་ལིན་(Schelling)དང་། ཁན་ཋི་(Kant)དང་། ཆི་ལིར་(Schillier)དང་། དེ་བཞིན་ཞོ་ཕན་ཧཽར་(Schopenhauer)ལ་སོགས་པས་“མིའི་ཤེས་རབ་ཀྱིས་བསྐྲུན་པའི་ཐོན་དངོས་”དེ་ལ་བལྟས་ཏེ་ཡ་མཚན་པར་གྱུར། རིག་བྱེད་ཀྱི་སྐོར་ལ་དོན་དངོས་ཀྱིས་ཞིབ་འཇུག་བྱས་པ་ནི། སྤྱི་ལོ་༡༨༣༨ལོར། ཕྲི་ཌ་རི་ཆ་རོ་སེན་(Friedrich Rosen)ལགས་ཀྱིས་མཛད་པ་ཐོག་མར་བརྩི། དེའི་རྗེས་ལ་ཕ་རན་སི་བ་ཤར་ཕྱོགས་རིག་པ་བ་གྲགས་ཅན་ཨུའི་གྷན་བྷུར་ནོ་ཕ་(Eugene Burnouf)ལགས་ཀྱི་ཤེས་རིག་བཀྲ་བའི་སློབ་མའི་ཚོགས་ཀྱིས་རྒྱུན་བསྐྱངས་ཤིང་། དེའི་གྲས་སུ་རུ་ཌོལ་ཕ་རོ་ཐ་(Rudolph Roth)དང་ཨེཕ་མེཁྶ་མུ་ལར་(F. Max Muller)ཡང་ཡོད་ལ། ཁོང་གིས་ངེས་བརྗོད་རིག་བྱེད་སཱ་ཡ་ཎའི་འགྲེལ་བ་དང་བཅས་པའི་པར་མ་གྲགས་ཅན་དེ་ཉིད། སྤྱི་ལོ་༡༨༤༨ནས་༧༩བར་ཞུ་སྒྲིག་ལེགས་པར་ཞུས། རོ་ཐའི་སློབ་བུ་ཨེཆ་གྲ་སི་མནྣ་(H. Grassmann)བགྱི་བས་ངེས་བརྗོད་རིག་བྱེད་ཡོངས་སུ་རྫོགས་པར་ལོ་ཙཱ་མཛད། དུས་སྐབས་དེར་ཧོ་རེ་སི་ཧེ་མན་བིལ་སན་(Horace Hayman Wilson)མཆོག་ཀ་ལི་ཀ་ཏར་ཕེབས་ཏེ་ངེས་བརྗོད་རིག་བྱེད་དེ་ཉིད་སཱ་ཡ་ཎའི་འགྲེལ་བར་གཏུགས་ཏེ་སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་བཤད་སྟངས་གཞིར་བཟུང་ཞིང་ལེགས་པར་བསྒྱུར། ཨལ་ཕི་རེ་ཌ་ལུཌ་བིག་(Alfred Ludwig)མཆོག་གིས་ཀྱང་དེ་མཚུངས་ཀྱི་ཕྱག་ལས་མཛད་ཅིང་། ཁོང་ནི་རིག་བྱེད་ཞིབ་འཇུག་ཅེས་པའི་རྩོམ་པ་བོ་ཨར་ཕི་སི་ཆེལ་(R. Pischel)དང་ཁེ་ཨེཕ་གྷེལ་ཌ་ནར་(K.F.Geldner)གཉིས་ཀྱི་སྔོན་དུ་བྱོན་ཞིང་། དེ་བཞིན་དུ་ཐེའུ་རྡོར་ཨའུ་ཕྲེ་ཆི་ཋས་(Theodor Aufrecht)ཀྱང་རིག་བྱེད་ཞིབ་འཇུག་གི་སྐོར་ལ་ཕྱག་ལས་མི་དམན་པ་མཛད་ཡོད།

སྤྱི་ལོ་༡༨༥༢ལོར་དཔར་བའི་སེཾཊ་ཕེ་ཋིར་བྷརྒ་(St. Petersburg)ཚིག་མཛོད་ནི། ནུབ་ཕྱོགས་སུ་ཡར་རྒྱས་འགྲོ་བཞིན་པའི་ལེགས་སྦྱར་ཞིབ་འཇུག་གི་ཕྱོགས་ནས་བཤད་ན་གནས་ཚུལ་གལ་ཆེན་ཞིག་ཆགས་ཡོད། ཚིག་མཛོད་དེ་ནི་ཨོཊྚོ་བྷོ་ལིངྒ་(Otto Bonhtlingk)དང་རུ་ཌོལ་ཕ་རོ་ཐ་(Rudolph Roth)གཉིས་ཀྱིས་བསྒྲིགས་ཤིང་སེཾཊ་ཕེ་ཋིར་བྷརྒ་སྒྱུ་རྩལ་དང་ཚན་རིག་སྡེ་ཚན་གྱིས་པར་སྐྲུན་མཛད། ཨལ་བྷི་རེལ་ཆི་བེ་བྷིར་(Albrecht Weber)མཆོག་གིས་རྒྱ་གར་གྱི་རྩོམ་རིག་ལོ་རྒྱུས་བགྱི་བ་སྤྱི་ལོ་༡༨༥༢ལོར་པར་སྐྲུན་མཛད་ཅིང་། སྤྱི་ལོ་༡༨༧༦ལོར་བསྐྱར་དུ་རྩོམ་སྒྲིག་མཛད་པ་དེ་ཡང་བརྩམས་ཆོས་གལ་ཆེན་ཞིག་ཏུ་གྱུར་ཡོད། ཤ་ཏ་པ་ཐ་བྲཱཧྨཎ་(शतपथब्राह्मण)སྟེ་བྲམ་ཟེའི་བཤུལ་བརྒྱ་བ་ཞེས་པའི་པར་མ་དེ་ཡང་ཁོང་ཉིད་ཀྱིས་བསྒྲིགས་པའི་བརྩམས་ཆོས་རིན་ཐང་ཅན་ཞིག་ཡིན། སྤྱི་ལོ་༡༨༩༡དང་༡༨༩༦།༡༩༠༣ལོར་རིམ་པ་བཞིན་དཔར་བའི་ཐེའུ་རྡོར་ཨའུ་ཕྲེ་ཆིས་ལེགས་སྒྲིག་མཛད་པའི་དཀར་ཆག་ཆེན་མོ་(The Catalogues Catalogorum)རུ་ལེགས་སྦྱར་སྐད་དུ་བཞུགས་པའི་རྩོམ་པ་བོ་དང་བརྩམས་ཆོས་ཇི་སྙེད་ཀྱི་རིམ་པ་ལྟ་བདེ་ལ་མཐར་ཆགས་སུ་བཀོད་པ་དེ་ཡང་མཛད་རྗེས་བླ་ན་མེད་པ་ཞིག་ཡིན། ཨར་ཐར་ཨན་ཐོན་ནི་མེག་ཌོ་ནེལ་(Arthur Anthony Macdonell)ལགས་ཀྱི་རིག་བྱེད་ཀྱི་བརྡ་སྤྲོད་དང་། རིག་བྱེད་ཀྱི་ལྷ་སྒྲུང་དང་། རིག་བྱེད་ཀྱི་བྱ་ར་དང་། དེ་བཞིན་ཨར་ཐར་བྷེ་རི་ཌེལ་ཁི་ཐ་(Arthur Berriedale Keith)ལ་སོགས་པས་ཡུ་རོབ་ནང་ལེགས་སྦྱར་ཞིབ་འཇུག་གི་ཐད་ལ་གྲུབ་འབྲས་མི་དམན་པ་བཞག།  མཽ་རི་སི་བླུམ་ཕིལ་ཌ་(Maurice Bloomfield)ཡི་རིག་བྱེད་ཀྱི་ཀ་མད་ཚིག་མཛོད་ཀྱང་ནུབ་ཕྱོགས་སུ་རིག་བྱེད་ཞིབ་འཇུག་གི་ཐད་ལ་ཞབས་འདེགས་རླབས་ཆེན་བསྒྲུབས་པའི་གཞུང་ཞིག་ཆགས་ཡོད། བི་ལིམ་ཌ་བི་ཋ་བི་ཋ་ནེ་(William Dwight Whitney)ཡི་ལེགས་སྦྱར་བརྡ་སྤྲོད་ཀྱང་གཞུང་གལ་ཆེན་ཞིག་ཡིན། ཀ་ལི་ཀ་ཏའི་གཞུང་བཙུགས་ལེགས་སྦྱར་མཐོ་སློབ་ཀྱི་སློབ་སྤྱི་ཨེ་ཌ་བར་ཌ་བྷཻ་ཁོ་བེལ་(Edward Byle Cowell)ལགས་ཀྱིས་ལྟ་གྲུབ་ཀུན་བཏུས་ཀྱིས་གཙོས་པའི་གཞུང་མང་དག་ཅིག་བསྒྱུར་ནས་ལེགས་སྦྱར་ཞིབ་འཇུག་གི་ཐད་ལ་སྒུལ་ཤུགས་མི་དམན་པ་ཐོན་ཡོད། དེ་བཞིན་ཡུལ་ཝཱ་རཱ་ཎ་སཱིར་ཡོད་པའི་གཞུང་བཙུགས་ལེགས་སྦྱར་མཐོ་སློབ་ཀྱི་སློབ་སྤྱི་ཨར་ཐར་བེ་ནི་སི་(Arthur Venis)ཡིས་ཀྱང་ལེགས་སྦྱར་ཞིབ་འཇུག་གི་ཐད་དུ་ཕྱར་བ་གྲུ་འདེགས་མཛད་ཡོད། ཡུ་རོབ་པའི་མཁས་པ་དག་གི་ཁྲོད་རྒྱ་གར་དུ་བཞུགས་མྱོང་ཞིང་།ལེགས་སྦྱར་སློབ་གཉེར་དང་དེའི་རྩོམ་རིག་གི་སྐོར་ལ་ཐུགས་མོས་གནང་མཁན་དག་ནི། རྗེ་ཨེཕ་ཕ་ལཱི་ཋ་(J.F.Fleet)དང་། བིན་སན་ཊ་ཨེ་སྨིཐ་(Vincent A.Smith)དང་། སིར་ཨེ་ལེགས་ཟན་ཌར་ཁ་ནིན་ཧམ་(Sir Alexamder Cunningham)དང་། སིར་འཇོན་ཨེཆ་མར་ཞལ་(Sir John H. Marshall)དང་། སིར་ཨེམ་ཨེ་སྚཻན་(Sir M.A.Stein)དང་། སིར་འཇོར་རྗི་གྷིར་སན་(Sir George Grierson)དང་། རྗེ་ཕར་གྷ་སན་(J.Ferguson)སོགས་སོ། །

ནུབ་ཕྱོགས་མཁས་དབང་དག་གི་ཁྲོད། རྒྱ་གར་རིག་པར་ཞབས་འདེགས་རིན་ཐང་བྲལ་བ་བཞག་ཅིང་། ལེགས་སྦྱར་ཞིབ་འཇུག་གི་འཛུགས་སྐྲུན་ཐད་དུ་བྱས་རྗེས་ཆེ་བ་ཁག་ནི། འཇོར་རྗི་བྷུ་ལིར་(George Buhler)དང་། རྗེ་མུར་(J. Muir)དང་། ཕ་རན་ཁ་ཁི་ཧ་ལོན་(Frank Kielhorn)དང་། ཨེ་རོར་(E. Roer)དང་།ཨེཆ་ལུ་ཌར་སི་(H. Luders)དང་། ཧར་མན་རྗེ་ཁོ་བྷི་(Hermann Jacobi)དང་། ཨེ་སེ་ནརྚ་(E. Senart)དང་། སི་བན་ལེ་བི་(Sylvain Levi)དང་།ཨེ་ཌ་བརྜ་བོ་ཤྭན་ཧོབ་ཁིན་སི་(Edward Washburn Kopkins)དང་། ཨུའི་གྷན་ཧལ་ཆི་(Eugen Hultzsch)དང་། ཨར་ཐར་ཁོག་བྷར་ནེལ་(Arthur Coke Burnell)དང་། མི་ནིར་ཨེམ་བི་ལིམ་སི་(Monier M. Williams)དང་། ཐིའུ་རྡོར་གྷོལ་ཌ་སྚ་ཁར་(Theodor Golstucker)དང་། རི་ཆརྜ་གྷར་བྷེ་(Richard Garbe)དང་། ཕཽལ་རྡེའུ་སན་(Paul Deussen)དང་། འཇུ་ལི་ཨ་སི་ཨེ་གྷ་ལིན་(Julius Eggeling)དང་། འཇོར་རྗེ་ཐུ་བྷཽཊ་(George Thubaut)དང་། འཇུ་ལི་ཨ་སི་འཇོ་ལི་(Julius Jolly)དང་། མའུ་རོ་སི་བིན་ཋར་ནིརྫ་(Maurice Winternitz)དང་། ཨེཕ་ཌབླུ་ཐོ་མ་སི་(F.W.Thomas)དང་། ཨེལ་ཌི་བྷར་ནེཊ་(L.D.Barnett)དང་། ཋི་ཆེར་བྷཏ་སྐི་(T. Tscherbatsky)དང་། སྚེན་ཁོ་ནོ་(Sten Konow)དང་། བ་ལེ་ཕུ་སང་(Vallee Poussin)དང་། ཨོ་ཊྚོ་སྚོ་སི་(Otto Strauss)དང་། སི་ཨར་ལན་མན་(C.R.Lanmann)དང་།དེ་བཞིན་གྷི་སེ་ཕེ་ཊུ་ཆི་(Giuseppe Tucci)ལ་སོགས་པ་ནི་ལེགས་སྦྱར་ལ་མོས་པ་དག་གིས་མཁྱེན་གསལ་ལྟར་རོ།།